Για τον ταξιδιώτη που περνά το Ικάριο πέλαγος μετά την Μύκονο, προς τα ανατολικά, η απεραντοσύνη της θάλασσας μοιάζει ωκεανός. Τα κύματα συνήθως ψηλά και αφρισμένα. Αν έρχεται από τον Πειραιά με το πλοίο της γραμμής είναι συνήθως νύχτα, ξημερώματα. Το σκοτάδι στοιχειώνει το πέλαγος. Και μετά στην πλώρη αρχίζει να σχηματίζεται ένας ψηλός ορεινός όγκος, τεράστιος σε σχέση με τα νησιά που συναντάει κανείς στην μέχρι εκεί διαδρομή του, με κατεβασιές απότομες προς την θάλασσα. Η Ικαρία.
Όταν πλησιάσει το πλοίο περισσότερο, το δέος μπροστά στον τεράστιο όγκο της τον συνοδεύει το ξάφνιασμα από τις βίαιες ριπές του στεριανού ανέμου, που ορμά από τις κορυφές της και χαστουκίζει την ζώνη της θάλασσας που είναι κοντά στην παραλία.
Αυτό συμβαίνει όταν ο καιρός είναι βοριάς, που είναι συνήθως το καλοκαίρι. Οι βίαιες αυτές «σπηλιάδες» ,στο νότιο μέρος του νησιού, είναι από τις ισχυρότερες που μπορεί να βρει κανείς σε όλη την Μεσόγειο θάλασσα. Τι μυρωδιές μοναδικές όμως που συνοδεύουν τον άνεμο αυτό. Κατεβαίνοντας το βουνό, ο άνεμος παίρνει μαζί του τις μυρωδιές από τα ρείκια, τα θυμάρια, τους πρίνους, τους ασπαλάθους, τα βότανα σε ένα μείγμα μοναδικό, το άρωμα της Ικαρίας. Για τον Ικάριο που γυρνάει στο νησί του δεν χρειάζεται να την δει, για να καταλάβει ότι είναι πια κοντά. Το άρωμα της θα του δώσει το μήνυμα.
Βουνά πετρώδη με πολλά δάση πεύκων και πρίνων συνθέτουν τον ορεινό άξονα του Αθέρα, του Πράμνου της αρχαιότητας, που σαν τοίχος καταλαμβάνει όλο σχεδόν το μήκος του νησιού. Το βουνό κατηφορίζει απότομα προς τον Νοτιά και απλώνεται μαλακά προς τον βοριά, χωρίζοντας το νησί στα δύο και δημιουργεί ένα μοναδικό και ιδιόμορφο κλίμα. Όταν ο καιρός είναι βοριάς, το βόρειο τμήμα δέρνεται από τα κύματα αλλά δεν φυσάει καθόλου. Το προνόμιο του δυνατού ανέμου το έχει το νότιο τμήμα, όπου η παραλιακή ζώνη δεν έχει καθόλου κύμα. Αντίθετα συμβαίνουν όταν ο καιρός είναι νοτιάς. Τότε το βόρειο τμήμα έχει δυνατούς ανέμους και παραθαλάσσια νηνεμία, ενώ το νότιο τμήμα έχει θηριώδη κυματισμό και καθόλου άνεμο. Στο καλοκαιρινό μελτέμι η βουνογραμμή σε όλο της το μήκος στεφανώνεται από ένα άσπρο σύννεφο που απλώνει και διαλύεται προς τον νοτιά, δημιουργώντας μια μαγική αίσθηση.
Η Ικαρία είναι από τα μεγάλα νησιά του Αιγαίου. Ακόμη πιο μεγάλη κάνει την έκταση της το έντονό της ανάγλυφο, οι συνεχείς ρεματιές και λόφοι και προβούνια.
Το ανάγλυφο αυτό την προίκισε με πολλά νερά και πλούσια βλάστηση, σε αντίθεση με τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου. Ανάμεσα στις πηγές και πολλές ραδιούχες και ιαματικές, με θαυμαστή ποικιλία περιεχομένου και θερμότητας. Αναξιοποίητες σε μεγάλο βαθμό ακόμη. Η φύση φάνηκε όμως φειδωλή σε όρμους, με αποτέλεσμα για αιώνες η Ικαρία να είναι «αλίμενη» και γιΆ αυτό απομονωμένη. Μόλις το 1972 απέκτησε η Ικαρία το πρώτο της λιμάνι. Τα χωριά του νησιού είναι πολλά (46) και χτισμένα με αραιή δόμηση, ώστε κάθε σπίτι να περιβάλλεται από κτήμα με δέντρα και αμπέλι. Τα περισσότερα χωριά είναι χτισμένα στα υψώματα και έχουν ορεινό χαρακτήρα, καθώς στους προηγούμενους αιώνες οι κάτοικοι απέφευγαν τα παράλια από τον φόβο των πειρατών, που λυμαίνονταν τότε το Αιγαίο.
Μπορούμε να διακρίνουμε 5 ξεχωριστές ενότητες τοπίου στην Ικαρία, ενότητες τόσο διαφορετικές μεταξύ τους που νομίζει κανείς ότι μεταφέρεται σε άλλο νησί όταν πηγαίνει από την μια στην άλλη περιοχή. Η μία περιοχή περιλαμβάνει την ευρύτερη περιοχή του Αγίου Κηρύκου, στο νότιο τμήμα του νησιού,από το χωριό της Πλαγιάς μέχρι το χωριό του Καταφυγίου και των Θέρμων. Το χαρακτηριστικό της περιοχής αυτής είναι οι πολύ απότομες κλίσεις του βουνού, του Αθέρα, που στεφανώνει όλη την περιοχή αυτή σαν ψηλός μακρύς τοίχος, οι βοτσαλωτές μικρές παραλίες, οι εκτεταμένοι ελαιώνες της Βαώνης και της Βίγλας, καθώς και τα δάση από πρίνους στα ριζά της κορυφογραμμής. Εδώ βρίσκεται ,στην παραλία του χωριού Χρυσόστομος, και ο βράχος Νίκαρης, όπου οι ντόπιοι με την προφορική τους παράδοση εντοπίζουν το σημείο πτώσης του μυθικού Ικάρου, που έδωσε το όνομά του στο νησί και ίσως μπόλιασε τους κατοίκους με το δικό του πνεύμα ατίθασης ανεξαρτησίας.
Η δεύτερη περιοχή είναι η περιοχή του ανατολικού ακρωτηρίου, του Φάρου, όπου και το αεροδρόμιο του νησιού . Εκεί το τοπίο, με χαμηλούς άδεντρους λόφους, με παραλίες από ψιλό χαλικάκι και άμμο, με αρμυρίκια δίπλα στο κύμα, παραπέμπει σε τοπίο των Κυκλάδων.
Γυρίζοντας στην βόρεια πλευρά του νησιού, στην ευρύτερη περιοχή του δεύτερου λιμανιού της Ικαρίας , του Ευδήλου μέχρι και το χωριό του Κάμπου, της αρχαίας Οινόης , έχουμε την περιοχή της Μεσαριάς .Το τοπίο εδώ είναι διάστικτο με χωριά, οικισμούς και καλλιέργειες, λόφους κοιλάδες και ρεματιές, χωρίς τις απότομες κλίσεις της νότιας πλευράς. Στα ψηλώματα δάση από κουμαριές, βαλανιδιές, άριους, και πλατάνια. Τοπίο με μοναδική ποικιλότητα.
Συνεχίζοντας δυτικότερα ξεχωρίζει η εκτεταμένη περιοχή των Ραχών , με πυκνά δάση πεύκων , ανάμεσα στα οποία διακρίνει κανείς νησίδες με καλλιέργειες, καστανιές, καρυδιές, αμπέλια. Στην περιοχή αυτή βρίσκονται και οι μεγαλύτερες παραλίες του νησιού, προικισμένες με χοντρή άσπρη άμμο και μοναδικό τοπίο.
Τελευταία ενότητα τοπίου βρίσκουμε στο δυτικό άκρο του νησιού, τόσο στο βόρειο, όσο και στο νότιο τμήμα του νησιού. Είναι η περιοχή του Πάπα (από το όνομα του ακρωτηρίου) με τα χωριά Καρκινάγρι, Μαγγανίτη, Αμάλου και το οροπέδιο Πέζι. Εδώ το τοπίο στεφανώνεται από τον απότομο ορεινό όγκο της Μέλισσας, που πέφτει σε μερικά σημεία σχεδόν κάθετα στη θάλασσα. Τεράστιοι όγκοι γρανίτη είναι διάσπαρτοι παντού, σαν γιγάντιοι βόλοι, λειασμένοι από την βροχή και τον άνεμο χιλιετηρίδων. Τοπίο που μένει χαραγμένο στην μνήμη του επισκέπτη.
Το νησί , προικισμένο καθώς είναι με πολλά νερά, είχε κυρίως αγροτικό χαρακτήρα για πολλούς αιώνες, παρόλο που δεν υπήρχαν καθόλου πεδινές εκτάσεις.
Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι η καλλιεργήσιμη γη δημιουργήθηκε με τοιχοποιίες 2 μέτρων ύψους (πεζούλια), οι οποίες καλύπτουν όλη την έκταση του νησιού. Γενεές επί γενεών εργάστηκαν ακατάπαυστα για να δημιουργήσουν και να συντηρήσουν αυτό το πεζούλιασμα και να κάνουν τον βράχο κήπο. Για να μην κινδυνεύουν Δε οι καλλιέργειες από τα αιγοπρόβατα, οι Καριώτες των περασμένων αιώνων έχτισαν ένα τοίχο, μια λιθοδομή με μέσο ύψος δύο μέτρων, που περιτειχίζει όλη την κορυφογραμμή και από τον βορρά και από τον νότο, συνολικά περίπου 75 χιλιόμετρα, ώστε η ζώνη της βόσκησης να είναι απομονωμένη από τα κτήματα. Το έργο, τηρουμένων των αναλογιών πληθυσμού και πόρων , είναι ένα μικρό Σινικό Τείχος. Μέσα στην περιτειχισμένη αυτή περιοχή βόσκουν ελεύθερα χιλιάδες κατσίκια τα λεγόμενα «ρασκά» .
Οι αρχαίες αυτές υποδομές είναι μάρτυρες για ένα ισχυρό κοινοτικό πνεύμα των κατοίκων της Ικαρίας που εξακολουθεί να είναι ισχυρό και στις μέρες μας. Είναι ζωντανός ακόμη ο μύθος για τον τούρκο φοροεισπράκτορα που έριξαν οι ντόπιοι που κουβαλούσαν το φορείο του από τον γκρεμό «Κακό Καταβασίδι» και όταν τους ανέκριναν για το ποιος έκανε τον φόνο, εκείνοι απαντούσαν : «Ούλοι μεις αφέντη»
(Όλοι μας αφέντη).Το κοινοτικό πνεύμα ξεδιπλώνεται και στον τρόπο που οι κάτοικοι διασκεδάζουν, στα πανηγύρια του καλοκαιριού. Παλιότερα ήταν το κορυφαίο γεγονός της χρονιάς για κάθε χωριό, αλλά και σήμερα εξακολουθούν και είναι ζωντανά και ακμαία. Το πανηγύρι γίνεται συνήθως στην γιορτή του πολιούχου αγίου της κοινότητας. Οι κάτοικοι δουλεύουν εθελοντικά στην προετοιμασία (στήσιμο του χώρου, σφάξιμο των ζώων, μαγείρεμα) και στην εξυπηρέτηση των επισκεπτών (σερβίρισμα) του πανηγυριού. Ορχήστρα, με απαραίτητο συστατικό το βιολί , παίζει νησιώτικους χορούς , και βεβαίως κυρίως «καριώτικο», αλλά και ταγκό, βάλς ,προς δόξαν της παγκοσμιοποίησης μιας παλιότερης εποχής. Σερβίρονται βραστό κατσικίσιο κρέας και ζωμός (η λεγόμενη «πρόθεση») αλλά τα τελευταία χρόνια και ψητά και άλλα εδέσματα, με την συνοδεία καριώτικου κρασιού. Τα έσοδα του πανηγυριού χρησιμοποιούνται για κοινωφελή έργα του χωριού (δρόμους, ύδρευση, αναπλάσεις κλπ), σε θρίαμβο του καλώς εννοουμένου κοινοτικού πνεύματος.
Το Καριώτικο κρασί έχει μια μακρά και δοξασμένη από τον Όμηρο ιστορία. Εδώ φτιαχνόταν ο «Πράμνειος» οίνος που αναφέρεται στην Ιλιάδα, από εδώ μεταφέρθηκε η αμπελουργία στην Αττική σύμφωνα με την αρχαία παράδοση. Η παράδοση της οινοποϊίας στην Ικαρία δέχτηκε ισχυρό πλήγμα στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η φυλλοξήρα κατέστρεψε όλα τα αμπέλια του νησιού. Σήμερα σιγά-σιγά τα αμπέλια, κυρίως Φωκιανά , ξαναφτιάχνονται , και το κρασί παίζει μεγάλο ρόλο στην καθημερινότητα των κατοίκων. Κόκκινο κυρίως, «μπρούσκο» στη γεύση, με μεγάλη περιεκτικότητα σε αλκοόλ (14/15 βαθμοί) το κρασί είναι απαραίτητο σε όλες τις γιορτές και τα πανηγύρια στην Ικαρία. Μόνο ο συνδυασμός της παρέας, της καλής και ξένοιαστης διάθεσης, του Καριώτικου κρασιού, του βιολιού, των ρυθμών του καριώτικου χορού και του άφθονου χρόνου μπορούν να εγγυηθούν το γλέντι, την διονυσιακή μέθεξη, που απελευθερώνει την ψυχή στα καριώτικα πανηγύρια. Αν ένα στοιχείο από τα παραπάνω λείπει, το αποτέλεσμα δεν ικανοποιεί.
Οι Καριώτες. Μαζί με πολλά άλλα που κάνουν την Ικαρία ιδιαίτερη, οι κάτοικοί της. Τα ανθρώπινο στοιχείο της Ικαρίας, μίγμα ντόπιων, παλαιοτέρων μεταναστών από Πελοπόννησο και Κρήτη, νεότερων μεταναστών από Μικρά Ασία και Χίο, αποπνέει γαλήνη ,νωχέλια και μακαριότητα. Ο χρόνος κυλά αργά χωρίς άγχη και αγωνίες. Ακόμα και η τοπική διάλεκτος, με παρατεταμένα φωνήεντα και μοναδικής μουσικότητας παρηχήσεις το μαρτυρά. Ίσως γιατί το φυσικό τοπίο προδιαθέτει. Ίσως γιατί οι βιαστικοί και νευρικοί έφυγαν με την μετανάστευση. Ποιος ξέρει? Αυτοί όμως που έμειναν δημιουργούν έναν πράο ρυθμό και έναν τρόπο μέτρησης του χρόνου που είναι μοναδικός, έναν γοητευτικό «αναχρονισμό» στην γρήγορη, όλο και πιο γρήγορη εποχή μας. Αυτοί που έμειναν. Γιατί αυτοί που έφυγαν ήταν οι περισσότεροι. Μαθημένοι από τον περασμένο αιώνα οι κάτοικοι στην μετανάστευση, καθώς λίγοι μπορούσαν να ζήσουν από την καλλιέργεια της γης. Τότε οι άντρες έφευγαν κάθε Μάρτη για την μεγάλη στεριά, την Μικρασιατική ακτή για να ασχοληθούν με την υλοτομία και τα καμίνια του ξυλοκάρβουνου. Ήταν καρβουνιάρηδες. Γύριζαν κάθε Σεπτέμβρη, με την δούλεψη που τους εξασφάλιζε το ψωμί που τους έλειπε. Μια άλλη μερίδα ασχολήθηκε με την ναυτιλία, όταν τα ιστιοφόρα καϊκια διεκπεραίωναν όλο το εμπόριο της περιοχής του Αιγαίου. Η έλευση της ατμοκίνητης ναυτιλίας έθεσε τους Καριώτες καϊκτσήδες στο περιθώριο, καθώς τους έλειπαν τα κεφάλαια για να περάσουν στην νέα εποχή.Από το τέλος του 19ου αιώνα την θέση της Μικράς Ασίας πήρε η Αμερική και το εισόδημα συμπληρώνονταν από τα εμβάσματα. Εκεί ρίζωσαν πολλοί, με αποτέλεσμα οι Ικάριοι των ΗΠΑ να είναι σήμερα περισσότεροι από τους Ικαρίους της Ικαρίας.
Το γεγονός ότι οι άντρες έπρεπε να φεύγουν έξω από το νησί για να κερδίζουν το βιός τους και να λείπουν μεγάλες χρονικές περιόδους, σήμαινε ότι οι γυναίκες της Ικαρίας, οι Καριωτίνες, είχαν αυξημένη ευθύνη και ρόλο να παίξουν , αφού αυτές έπρεπε να μεγαλώσουν την οικογένεια και να διαχειριστούν τα νοικοκυριά. Ίσως γιΆαυτό ποτέ οι γυναίκες της Ικαρίας δεν ήταν αντικείμενα άνισης μεταχείρισης από την πλευρά των αντρών. Η ισότητα των φύλων, ακόμα και η υπεροχή της γυναίκας ήταν δεδομένη στην παραδοσιακή Καριώτικη κοινωνία.
Πατροπαράδοτη η φιλοξενία. Στα χωριά που δεν έχει ακόμη αγγίξει ο τουρισμός, ο επισκέπτης θα δοκιμάσει ευχάριστη έκπληξη από τον αυθόρμητο χαιρετισμό των κατοίκων και την πρόσκληση να μπει στο σπίτι τους για κέρασμα. Έτσι γινόταν κάποτε παντού στο νησί. Την εποχή του εμφυλίου, όταν το νησί χρησιμοποιήθηκε σαν χώρος εξορίας, οι χιλιάδες «επισκέπτες» της Ικαρίας, οι πολιτικοί εξόριστοι έχουν να θυμούνται με πόση αγάπη τους αγκάλιασαν και τους βοήθησαν οι κάτοικοι του νησιού.
Ο Αθέρας. Οι γρανιτένιοι όγκοι, πεταμένοι λες από χέρι γίγαντα, στο Μαγγανίτη και στο Καρκινάγρι. Τα κύματα του βοριά στο Γιαλισκάρι. Τα δάση των πεύκων στις Ράχες. Το λιμάνι του Ευδήλου το σούρουπο. Ο Πύργος στο Δράκανο. Το βαθύ μπλε χρώμα της θάλασσας. Ο ήχος του βιολιού στον «καριώτικο». Το ξημέρωμα μετά μουσικής στα καριώτικα γλέντια και στα πανηγύρια. Ο άνεμος καθώς ανταριάζει τα φυλλώματα των δέντρων και τις ψυχές μας. Ο αντίλαλος των κουδουνιών των κατσικιών στις ρεματιές. Οι άσπροι σίφωνες νερού που σηκώνει το δυνατό μελτέμι καθώς μαστιγώνει την θάλασσα. Το φως του απογέματος στην παραλία του Φάρου. Ο ήχος που κάνει η μηχανή της βάρκας τα ήσυχα βράδια. Η θέα από το μπαλκόνι του Αιγαίου, τον Μαυράτο. Όλα αυτά ανάμεσα σε άλλα, μικρά κρυμμένα μυστικά της ευτυχίας, που προσφέρονται στον ταξιδευτή της Ικαρίας. Μιας Ικαρίας που αποτελεί ακόμη , για μερικούς ευτυχώς, για άλλους δυστυχώς, ένα κρυμμένο ακόμη θησαυρό της Ελληνικής Γης.
(Οδοιπορικό – Εισαγωγικό Κείμενο από το Λεύκωμα ΙΚΑΡΙΑ του Φεστιβάλ Ικαρίας)
ΠΑΝΤΕΛΗΣ Α. ΑΪΒΑΛΙΩΤΗΣ
Αφήστε μια απάντηση